Ważki - Słownik

Słownik

Androchromatyczne samice	Zabarwienie części populacji samic podobne do zabarwienia samców. Opisane bardziej szczegółowo i przedstawione na zdjęciach na stronach poszczególnych gatunków. Opracowanie specjalnie poświęcone samicom androchromatycznym znajduje się na końcu działu Budowa ważki. Porównaj z gynochromatyczne samice.

Anisoptera	Ważki różnoskrzydłe. Takie, których przednia para skrzydeł wyraźnie różni się od tylnej.

Argillofil	Gatunek związany z podłożem gliniastym i ilastym.

Egzuwium exuvia	Inaczej wylinka. Jest to chitynowy oskórek zrzucany przez larwę w czasie linienia.

Eurytop	Gatunek zasiedlający szerokie spektrum siedlisk.

Głowa caput, cephalon	Głowa ważek wyposażona jest w ogromne oczy oculi (l.p. oculus) składające się z wielu tysięcy pojedynczych oczek. Między oczami złożonymi znajdują się trzy niewielkie oczka proste tzw. przyoczka ocelli (l.p. ocellus) oraz niewielkie czułki antennae (l.p. antenna) będące narządami takich zmysłów, jak dotyk i węch. Aparat gębowy, prymitywny, przystosowany do gryzienia (żuwaczki — mandibulae), jest skierowany w dół.

Gynochromatyczne samice	Samice ubarwione w sposób charakterystyczny dla swojej płci — samiczy. Odwrotnie niż androchromatyczne samice.

Imago imago, (l.mn. imagines)	Imago to dorosła forma owada, wykształcona z larwy po ostatniej wylince.

Konkurencja spermy	Konkurencja spermy polega na tym, że jaja zapłodnione są nasieniem tego samca, który ostatni kopulował z daną samicą. Podczas kopulacji sperma ewentualnego poprzednika zostaje usunięta z narządów rozrodczych samicy bądź to w czasie gwałtownego lotu godowego, bądź to wypłukana przez spermę kopulującego z nią samca.

Kopulacja	Kopulacja ważek odbywa się po pochwyceniu samicy przez samca przydatkami analnymi. Następnie samiec składa pakiet spermy we wtórnym aparacie kopulacyjnym, skąd samica pobiera go do swych narządów rozrodczych znajdujących się między 8 a 9 segmentem odwłoka. Ważki przyjmują wówczas pozycję „serduszka” (zwanego też „kółeczkiem”). Kopulują siedząc na roślinach, na ziemi lub w locie. Po kopulacji natychmiast przystępują do składania jaj.

Krenofil	Gatunek źródliskowy, związany z obszarami, na których występują źródła.

Larwa	Wczesna forma rozwoju ważki (jak każdego owada) obejmująca czas po wylęgnięciu się z jajeczka i przejściu przez okres pronimfy aż do końcowej wylinki, po której mamy już do czynienia z formą dorosłą — imago.

Linienie	Zrzucanie zbyt ciasnego chitynowego oskórka (wylinki, egzuwium). Podczas rozwoju larwalnego ważki przechodzą około 10 takich procesów, ostatni z nich to przeobrażenie w dorosłego owada imago.

Membranula	Błona występująca u nasady skrzydła, przy jego tylnym brzegu, większa u skrzydeł tylnych, charakterystyczna dla Anisoptera.

Migrator	Gatunek migrujący.

Oczy oculi (l.p. oculus) = oczy złożone	Oczy ważki zbudowane są z wielu, nawet 40 tysięcy pojedynczych oczek upakowanych tak, że przypominają wyglądem plaster miodu. Oczy ważki mają bardzo zróżnicowane barwy zależne od gatunku i płci osobnika. Są one — u samic przeważnie zielone, żółte lub jasnobrązowe, u samców znacznie jaskrawsze: niebieskie, czerwone, brązowe, zielone i czarne. Kolor ten zmienia się z wiekiem. Oprócz dużych oczu złożonych ważki posiadają trzy małe oczka proste zwane przyoczkami. Wzrok jest najważniejszym ze zmysłów ważki w jej drapieżnym trybie życia. Dobry wzrok i szybkość lotu to podstawa sukcesu w historii tych owadów liczącej 300 milionów lat.

Odnóża pedes (l.p. pes)	Odnóża ważek składają się z pięciu części: biodra coxa, krętarza trochanter, uda femur, goleni tibia i stopy tarsus. Stopa ważki zbudowana jest z trzech członów i zakończona pazurkami. Odnóża wyrastają z tułowia, z każdej jego części po parze odnóży; ważki, jak wszystkie owady, mają trzy pary odnóży.

Odwłok abdomen	Odwłok wszystkich ważek zbudowany jest z 10 segmentów. Zakończony jest przydatkami analnymi.

Patrol	Patrol to lot samca wzdłuż długiego odcinka brzegu zbiornika wodnego mający na celu znalezienie i pochwycenie samicy. Podczas patrolu samce przeganiają się nawzajem starając się utrzymać pod kontrolą oblatywany obszar.

Pierwotny aparat kopulacyjny	Jest to ujście narządów rozrodczych samców, znajdujące się między 8 a 9 segmentem odwłoka. Stąd, ważki jako jedyne wśród owadów, przed kopulacją, podginając odwłok, przenoszą pakiet spermy do wtórnego aparatu kopulacyjnego.

Pleuryt pleura	Boczna część chitynowego oskórka każdego segmentu tułowia i odwłoka owada połączona błoniasto z częścią górną i dolną (patrz: sternit i tergit).

Płytka zakrywająca otwór płciowy	Występuje u samic zrzucających w locie jaja do wody.

Pokładełko ovipositor	Narząd rozrodczy samic składających jaja przez wkłuwanie ich w tkanki roślin, piasek lub muł denny.

Pronimfa	Najwcześniejsze, przedlarwarne stadium życia ważki, tuż po wylęgnięciu się z jajeczka.

Przedplecze pronotum	Wierzchnia część przedtułowia, tergit przedtułowia.

Przedtułów prothorax	Pierwsza część tułowia znajdująca się bezpośrednio za głową. U ważek równoskrzydłych Zygoptera przedtułów jest bardziej skomplikowany niż u ważek różnoskrzydłych Anisoptera. Za przedtułów, a właściwie jego górną część — przedplecze pronotum — samce ważek równoskrzydłych łapią samice podczas kopulacji. Z przedtułowia wyrasta przednia para odnóży.

Przeobrażenie	Ostatnie linienie, po którym larwa przekształca się w imago.

Przydatki analne	Znajdują się na końcu odwłoka. U samców mają kształt haczyków i ząbków, którymi przytrzymują one samice podczas kopulacji, a także — u wielu gatunków — podczas składania jaj w tzw. tandemie. Przydatki samic ograniczone są do dwóch delikatnych „listków”. Przydatki analne samców mają kształt u każdego gatunku inny, idealnie dopasowany do kształtu przedtułowia — u ważek równoskrzydłych (Zygoptera) — lub kształtu głowy — u ważek różnoskrzydłych (Anisoptera). Ma to na celu utrudnienie pochwycenia samicy innego gatunku, a tym samym zapobieganie krzyżowaniu się gatunków.

Przyoczka ocelli (l.p. ocellus)	Są to oczy proste położone na głowie ważki pomiędzy oczami złożonymi. Mają one barwę czarną.

Pterostigma pterostigma	To mała prostokątna lub kwadratowa plamka, umieszczona w pobliżu wierzchołka skrzydła z jego przedniej strony. Jest ona zwykle ciemna, czarna lub brązowa. U niektórych ważek bywa czerwona (np. u niektórych szablaków), czasami (np. u pałątki południowej Lestes barbarus, lub tężnicy wytwornej Ischnura elegans) zdarza się dwubarwna pterostigma — biało-brązowa lub biało-czarna. Najczęściej u osobników bardzo młodych, tuż po przeobrażeniu, jest ona całkowicie biała lub półprzezroczysta. Jest ważnym wskaźnikiem przy oznaczaniu gatunków ważek. Zadaniem pterostigmy jest stabilizowanie lotu, dlatego też jest ona stosunkowo gruba, bo stanowi obciążenie końców skrzydeł. Występuje na wszystkich czterech skrzydłach ważek. Wyjątkiem są skrzydła samców świtezianek, które pozbawione są pterostigmy. U samic tych gatunków występują białe pólka o innej budowie zwane pseudopterostigmami.

Psammofil	Gatunek psammofilny, związany z podłożem piaszczystym.

Pseudopterostigma pseudopterostigma	Występuje na wszystkich czterech skrzydłach samic świtezianek, są to zagęszczone pólka oddzielone białymi żyłkami. Pseudopterostigma nie jest płytką. Na skrzydłach samców nie ma ani pseudopterostigmy, ani pterostigmy.

Reobiont	Gatunek rozwijający się wyłącznie w wodach płynących.

Reofil	Gatunek stwierdzany również poza wodami płynącymi, ale przechodzący rozwój w wodach o wyraźnym przepływie.

„Serduszko”	Zwane też kółeczkiem to pozycja, w której przebiega kopulacja ważek.

Składanie jaj	Odbywa się często w tandemie lub pod nadzorem samców. Nadzór ten jest konieczny w sytuacji konkurencji spermy. Nieliczne tylko gatunki ważek składają jaja bez nadzoru samców.

Skrzydła alae (l.p. ala)	Skrzydła ważek są bogato żyłkowane, przejrzyste. Ważka ma dwie pary skrzydeł. Napędzane są one silnymi mięśniami znajdującymi się w śródtułowiu i zatułowiu. Na skrzydłach występują między innymi takie elementy jak: pterostigma, węzełek, trójkąt środkowy, trójkąt analny i membranula. Przednie i tylne skrzydła poruszają się naprzemiennie, gdy przednie są w górze — tylne są w dole. Dzięki skrzydłom ważki są w stanie poruszać się do przodu z prędkością do ok. 80 km/h. Mogą również poruszać się do tyłu, choć wolniej, a także zawisać w powietrzu bez ruchu. Jest to bardzo przydatne tym drapieżnikom w polowaniu na owady, stwarza też możliwość błyskawicznej ucieczki.

Stagnobiont	Gatunek żyjący w wodach stojących.

Stenotop	Gatunek stenotopowy, wrażliwy na zmiany siedliska.

Sternit sternum	Brzuszna część chitynowego oskórka każdego segmentu tułowia i odwłoka owada (patrz: tergit i pleuryt).

Śródtułów mesothorax	Masywna, środkowa część tułowia, pokryta barwnymi wzorami – plamkami i pasami, po których rozpoznaje się poszczególne gatunki ważek. Ze śródtułowia wyrastają przednie skrzydła i środkowa para odnóży.

Tandem	Para, w której samica trzymana jest przez samca przydatkami analnymi od kopulacji często aż do zakończenia składania jaj.

Teneralny osobnik	Osobnik bardzo młody, tuż po wylince, przed pierwszym lotem lub słabo jeszcze latający, miękki, mający szkliste skrzydła i niewybarwione ciało.

Tergit tergum	Grzbietowa część chitynowego oskórka każdego segmentu tułowia i odwłoka owada (patrz: sternit i pleuryt)

Terytorialne samce	Samce siedzące na ogół na wyniosłych roślinach nadbrzeżnych i stąd pilnujące wybranego obszaru. Terytorialnymi samcami są również te, które oblatują stale te same, krótkie trasy w obrębie zajętego terytorium. Pilnowanie to ma na celu po pierwsze pochwycenie samicy, która by się tam znalazła, po drugie przepędzanie z niego innych samców.

Trójkąt analny	Pole pod głównymi żyłkami skrzydła samców ważek różnoskrzydłych, położone na tylnym skrzydle od strony odwłoka.

Trójkąt środkowy	Pole pomiędzy głównymi żyłkami skrzydła położone w pobliżu jego nasady. Trójkąt występujący w tylnym skrzydle ma kształt charakterystyczny dla poszczególnych rodzin, a nawet gatunków i jest ważnym elementem przy oznaczaniu ważek.

Tułów thorax	Składa się z trzech części: przedtułowia, śródtułowia i zatułowia. Z każdej z tych części wyrasta para długich odnóży. Z przedtułowia i zatułowia wyrastają pary skrzydeł. Mieszczą się w nim m. in. mięśnie napędzające skrzydła.

Tyrfobiont	Gatunek żyjący wyłącznie na torfowiskach.

Tyrfofil	Gatunek związany z torfem, ale przechodzący rozwój również poza torfowiskami.

Ujścia narządów rozrodczych samic	Znajdują się między 8 a 9 segmentem odwłoka. U ważek składających jaja w tkanki roślin lub muł występują zaostrzone pokładełka otoczone walwami. Ważki zrzucające jaja na wodę posiadają tylko płytkę zakrywającą otwór płciowy.

Walwy	Część narządów rozrodczych samic ważek. Walwy osłaniają pokładełka.

Węzełek nodus	Krótka, gruba żyłka w przedniej części skrzydła, znajdująca się w połowie jego długości, poprzeczna do brzegu skrzydła. Ma ona za zadanie związanie głównych żyłek celem wzmocnienia konstrukcji skrzydła.

Wtórny aparat kopulacyjny	Znajduje się na drugim segmencie odwłoka samców. Stąd, podczas kopulacji, samice pobierają swoimi narządami rozrodczymi nasienie przeniesione przez samce z pierwotnego aparatu kopulacyjnego.

Wylinka exuvia	1.Chitynowy oskórek larwy, który w miarę rośnięcia staje się zbyt mały i po pęknięciu zostaje przez larwę opuszczony. Proces ten nazywamy linieniem. Larwa, po wydostaniu się z pancerzyka, jest miękka i dopiero po pewnym czasie twardnieje na niej nowy oskórek. Larwy ważek przechodzą około 10 wylinek. Ostatnia wylinka to tzw. przeobrażenie, odbywa się ono nad powierzchnią wody, na roślinach wodnych i nadwodnych, na kamieniach, a nawet wysoko na drzewach. Podczas ostatniego linienia z oskórka wydobywa się gotowy owad, miękki i delikatny (teneralny), który przez długi czas (kilka godzin) schnie i twardnieje nabierając barw, które następnie zmienia do końca swego życia. 2. Proces zrzucania oskórka j.w., linienie.

Zatułów metathorax	Tylna część tułowia, z którą łączy się odwłok, wyrastają z niego tylne skrzydła i tylna para odnóży.

Zygoptera	Ważki równoskrzydłe. Takie, których przednia para skrzydeł bardzo niewiele różni się od tylnej.

Żuwaczki mandibulae (l.p. mandibula)	Są częścią prymitywnego, przystosowany do gryzienia, skierowanego w dół aparatu gębowego drapieżnej ważki. Przeznaczone są do rozrywania i gryzienia pochwyconych w locie lub złowionych na roślinach owadów i ich larw będących pożywieniem ważek.

Z terminami zamieszczonymi w Słowniku można zapoznać się także oglądając zdjęcia na stronie: BUDOWA WAŻKI.