Ważki — to bardzo „stare” istoty. Pojawiły się na Ziemi około 300 milionów lat temu. Są wprawdzie owadami o cechach pierwotnych, lecz ich doskonałe przystosowanie do życia musiało nastąpić błyskawicznie, gdyż już w późnym karbonie były „władcami przestworzy”. Prowadzą drapieżny tryb życia, mając do tego znakomicie przystosowane ciało. Ich głowa wyposażona jest w bystre oczy, które natychmiast dostrzegają ofiarę lub przeciwnika i silne żuwaczki, które natychmiast się z nimi rozprawiają. Pokryte kolczastymi wyrostkami nogi doskonale przytrzymują schwytaną zdobycz. Skrzydła pozwalają na niezwykle szybkie przemieszczanie się zarówno do przodu jak i do tyłu, co gwarantuje sukces zarówno w pościgu jak i ucieczce. Ważka potrafi również zawisnąć nieruchomo w powietrzu, jest to wygodne podczas obserwacji. Ważki poruszają się szybko i bezgłośnie, są niezwykle skuteczne jako drapieżniki, a przy tym pełne urody i gracji. Stąd pewnie stały się obiektem fascynacji, nie tylko naszej, ale i wielu artystów — zwłaszcza w okresie secesji, kiedy były ulubionym elementem dekoracyjnym.

Przygotowując tę stronę przejrzałam kilkanaście tysięcy zdjęć, moich i Kolegów, z którymi stale współpracuję. Tygodniami szperałam w internecie poszukując jeszcze lepszych zdjęć. Tak znalazłam zdjęcia Tomasza Pietryszka i nawiązałam z nim kontakt. W końcu zdecydowałam, że pora zakończyć poszukiwania i zabrać się za sporządzanie tablic. Wielokrotnie wymieniałam całe fotografie i fragmenty tablic używając coraz lepszych jakościowo zdjęć. Ostatnie takie poprawki dokonane zostały w lutym 2014 r. i były to dość znaczne zmiany.

Przy opracowywaniu tej strony postanowiłam poprosić o krytyczne uwagi znakomitych znawców ważek — Pawła Buczyńskiego z Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej oraz Jacka Wendzonkę — autora kluczy do rozpoznawania tych owadów. Swoje recenzje zrobili niezwykle wnikliwie, bardzo mi tę pracę ułatwiając. Niniejszym bardzo im za trud i przychylność dziękuję.

Korzystałam też z książek:
Askew R.R., 2004 — The Dragonflies of Europe. Revised edition. Harley Books. Colchester, Essex.
Błaszak Cz. red. nauk., 2012 — Zoologia Stawonogi. T. 2, cz. 2. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. — rodz. Rząd: ważki – Odonata – Rafał Bernard, Paweł Buczyński.
Dijkstra K.–D., Lewington R., 2006 — Field Guide to the Dragonflies of Britain and Europe. British Wildlife Publishing. Gillingham. Dorset.
Jura Cz., 2007 — Bezkręgowce. Podstawy morfologii funkcjonalnej, systematyki i filogenezy. Wydawnictwo Naukowe PWN SA, Warszawa.
Razowski J., 1996 — Słownik morfologii owadów. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

NA SKRÓTY

Głowa

Szyja

Tułów

Odwłok

Zabarwienie ważek

Samice androchromatyczne

Zdjęcia i fragmenty zdjęć:	Piotr Brzozowski Henryk Brzóska Paweł Buczyński Jarosław Bury Szymon Bzoma Paweł Jałoszyński Bogusława Jankowska Michał Kaczorowski Elżbieta Kowalik–Szpiech Andrzej Kucharski Elżbieta Lewandowska Jakub Liberski Robert Łuczak Piotr Mikołajczuk Ewa Miłaczewska Marek Miłkowski Paweł Niemiec Krzysztof Pakuła Tomasz Pietryszek Krzysztof Przondziono Janusz Ratajczak Jarosław Wenta Maria Wiszniowska Michał Wolny Łukasz Wójtowicz Piotr Zabłocki Zdzisław Zalewski Przemysław Żurawlew
Tekst i tablice poglądowe:	Ewa Miłaczewska
© Ewa Miłaczewska

Samice ważek mają zwykle inne niż samce ubarwienie, jest to ubarwienie gynochromatyczne. Jednak w świecie ważek, jak u wielu innych zwierząt, występują ważki „chłopczyce”. Ich podobieństwo do samców polega na charakterystycznym i „zastrzeżonym” dla męskiej części populacji ubarwieniu. Takie samice nazywamy samicami androchromatycznymi.

Samice androchromatyczne mają wprawdzie samicze narządy rozrodcze, lecz samce interesują się nimi na ogół mniej, niż samicami odmiennie niż one same ubarwionymi. No cóż, ważki są wzrokowcami... W przypadku, gdy samic jest w danym miejscu mało, to i samice androchromatyczne mają szanse na rozród, gdy zaś jest dużo samic gynochromatycznych samice androchromatyczne mogą być ignorowane. W ten sposób zyskują więcej czasu na odżywianie, a jaja w ich narządach mają więcej czasu na dojrzewanie. Są jednak gatunki ważek, jak pokazana poniżej Aeshna juncea, których samice najczęściej ubarwione są tak, jak samce, które wówczas reagują na nie natychmiast, pomijając rzadziej spotykane samice gynochromatyczne. Cechy barwne są dziedziczne, tak więc samice androchromatyczne przekazują taki recesywny gen swojemu potomstwu. Więcej na ten temat przeczytać możemy na przykład w rozdziale Rząd: ważki — Odonata, autorstwa Rafała Bernarda i Pawła Buczyńskiego w książce Zoologia, Stawonogi. T. 2, cz. 2. Błaszak Cz. red. nauk. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 2012.

Nie będą tu opisywane cechy poszczególnych gatunków, to możemy prześledzić na odpowiednich stronach, omówione zostaną tylko barwy samców i samic ze zwróceniem szczególnej uwagi na różnice między samicami gyno– i androchromatycznymi i podobieństwo tych drugich do samców. Wśród pokazanych tu fotografii zdjęcia w lewej kolumnie to zdjęcia samców, w środkowej — samicy gynochromatycznej, natomiast zdjęcia prawe przedstawiają samice androchromatyczne.

Klikając w nazwę ważki w nagłówku uzyskamy połączenie z poświęconą jej stroną.
Klikając w zdjęcie uzyskamy jego powiększenie, z czego warto korzystać.

Samce świtezianki błyszczącej C. splendens są granatowe z metalicznym połyskiem, a ich skrzydła są częściowo bezbarwne i przejrzyste mają duże granatowe, nieprzejrzyste metalicznie połyskujące plamy.
Samice gynochromatyczne są zielone, z wiekiem nieco rudziejące, z metalicznym połyskiem. Mają zielonoużyłkowane, przejrzyste skrzydła z białymi pseudopterostigmami.
Samica androchromatyczna jest zielona z metalicznym połyskiem. Na przejrzystych skrzydłach ma ciemnozielone, nieprzejrzyste plamy — podobne jak u samca i białe pseudopterostigmy, jak to samica. Jest to wielka rzadkość, drugiej takiej nie widziałam ani w naturze, ani na zdjęciu.

Samce świtezianki dziewicy C. virgo są granatowe z metalicznym zielonym połyskiem, a ich nieprzejrzyste skrzydła są tak samo ubarwione jak całe ciało.
Samice gynochromatyczne są za młodu złotozielone, z wiekiem wyraźnie rudziejące i brązowiejące, z metalicznym połyskiem. Mają brązowoużyłkowane, przejrzyste skrzydła z białymi pseudopterostigmami.
Samica androchromatyczna jest brązowozielona z metalicznym połyskiem. Ma podobne jak u samca nieprzejrzyste skrzydła, ale ma też białe pseudopterostigmy, jak to samica. Przedstawiona na zdjęciu samica jest stara i ściemniała, pozbawiona już blasku, ale jedyna, jaką dziś dysponuję.

Samce pałątki pospolitej L. sponsa są zielone z metalicznym połyskiem. Na spodzie tułowia, na 1 i 2 segmencie odwłoka oraz na 8, 9 i 10 segmencie występuje woskowy puder, który powodując załamanie światła, wygląda jak niebieski nalot. Oczy samców są niebieskie.
Samice gynochromatyczne są zielone, z wiekiem nieco rudziejące, z metalicznym połyskiem. Spód tułowia i odwłoka jest jasnozielony, również z wiekiem rudziejacy, niemetaliczny. Oczy ich są zielone z wiekiem brązowiejące.
Samica androchromatyczna jest zielona z metalicznym połyskiem. Na spodzie tułowia i pierwszych segmentów odwłoka ma woskowy, niebieski puder, jak u samca, u tej konkretnie samicy na 9 segmencie puder też zaczyna się pojawiać. Oczy androchromatycznej samicy są niebieskie, jak u samca. To także rzadkość.

Samce pałątki niebieskookiej L. dryas są zielone z metalicznym połyskiem. Na spodzie tułowia, na 1 i 2 segmencie odwłoka oraz na 8, 9 i 10 segmencie występuje woskowy puder, na wierzchu 2 segmentu występuje zielone, metaliczne lusterko. Oczy samców są niebieskie.
Samice gynochromatyczne są zielone, z wiekiem nieco rudziejące, z metalicznym połyskiem. Spód tułowia i odwłoka jest jasnozielony, również z wiekiem rudziejacy, niemetaliczny. Oczy ich są brązowe.
Samica androchromatyczna jest zielona z metaliczieloneznym połyskiem. Na spodzie tułowia i pierwszych segmentów odwłoka ma woskowy, niebieski puder, jak u samca, u tej konkretnie samicy puder ten jest słabo widoczny. Oczy androchromatycznej samicy są niebieskie, jak u samca. To także rzadkość.

Samce tężnicy wytwornej I. elegans są niebiesko-czarne. Mają niebieskie oczy i niebieskie plamki nad oczami.
Samice gynochromatyczne są zielono-czarne, różowo-czarne i fioletowo-czarne — zależnie od formy i wieku, co warto prześledzić na stronie poświęconej tej ważce.
Samica androchromatyczna to samica niebiesko-czarna. Wszystkie kolory samic spotykamy często.

Samce tężnicy małej I. pumilio są niebiesko-czarne. Mają niebieskie oczy i niebieskie plamki nad oczami.
Samice gynochromatyczne są zielono-czarne i mają zielone oczy. W młodości wszystkie samice są jaskrawopomarańczowe z czarnym.
Samica androchromatyczna jest niebiesko-czarna. Jej oczy są zielone, ale plamki nad nimi mogą być niebieskie. Spotykamy je dość często.

Samce nimfy stawowej E. cyathigerum są niebieskie z czarnym.
Samice gynochromatyczne są zielone, a ich odwłoki są z wierzchu czarne.
Samica androchromatyczna jest niebieska, odwłok ma z wierzchu czarny. Spotykamy je często.

Samce łątki wczesnej C. pulchellum są niebiesko-czarne.
Samice gynochromatyczne są zielone lub niebieskie, a ich odwłoki są z wierzchu czarne.
Samica androchromatyczna ma jasnoniebiesko-czarny tułów, na odwłoku ma niebieskie pasy — podobnie jak u samca. Spotykamy je dość często.

Samce łątki dzieweczki C. puella są niebiesko-czarne.
Samice gynochromatyczne są zielone lub niebieskie, a ich odwłoki są z wierzchu czarne.
Samica androchromatyczna ma zielono-czarny tułów, na odwłoku ma niebieskie pasy — podobnie jak u samca. Spotykamy je rzadziej niż typowe, ale dość często.

Samce łątki zielonej C. armatum są niebiesko-czarne.
Samice gynochromatyczne są zielono-czarne.
Samica androchromatyczna jest niebiesko-czarna, podobna do samca.

Samce pióronoga zwykłego P. pennipes są niebiesko-czarne.
Samice gynochromatyczne są piaskowo-czarne.
Samica androchromatyczna jest niebiesko-czarna podobna do samca. Spotykamy je dość rzadko.

Samce żagnicy jesiennej A. mixta mają brązowe tułowia z żółtymi pasami i niebiesko-czarno-brązowe odwłoki oraz niebiesko-brązowe oczy.
Samice gynochromatyczne są oliwkowozielono-brązowe, ich oczy też są oliwkowozielono-brązowe. Są rzadko spotykane.
Samica androchromatyczna ma brązowy tułów z żółtymi pasami i niebiesko-brązowy odwłok oraz niebiesko-brązowe oczy. Takie samice A. mixta są samicami typowymi, w pierwszej kolejności wybieranymi przez samce.

Samce żagnicy południowej A. affinis są niebiesko-czarne, mają niebieskie oczy i białe czoła.
Samice gynochromatyczne są zielono-brązowe, mają zielone oczy i oliwkowożółte czoła.
Samica androchromatyczna jest niebiesko-brązowa, ma niebieskie oczy, jak samiec i oliwkowożółte czoło, jak samica.

Samce żagnicy torfowej A. juncea mają brązowe tułowia z żółtymi pasami i niebiesko-czarne odwłoki oraz niebieskie oczy.
Samice gynochromatyczne są zielono-brązowe, ich oczy też są zielono-brązowe. Są bardzo rzadko spotykane.
Samica androchromatyczna jest niebiesko-brązowa z niebieskimi oczami. Takie samice A. juncea są samicami typowymi, w pierwszej kolejności wybieranymi przez samce.

Samce żagnicy torfowcowej A. subarctica są niebiesko-czarne i mają niebieskie oczy. W chłodnych okolicach są bardziej szare.
Samice gynochromatyczne są zielono-brązowe, mają zielone oczy, w chłodne dni są szare.
Samica androchromatyczna jest niebiesko-brązowa i ma niebieskie oczy. Od samca różnią je tylko narządy płciowe.

Samce husarza ciemnego A. parthenope są ciemnobrązowe z czarnym pasem wzdłuż odwłoka. Na 2 i 3 segmencie odwłoka mają jaskrawoniebieskie „siodło”.
Samice gynochromatyczne są brązowe, jaśniejsze od samców. Mają czarny lub ciemnobrązowy pas wzdłuż odwłoka. „Siodło” na odwłoku jest oliwkowozielone.
Samica androchromatyczna jest brązowa, ma czarny lub ciemnobrązowy pas wzdłuż odwłoka. „Siodło” jest niebieskie, jak u samca. Spotykamy je dość często.

Samce żagniczki wiosennej B. pratense mają brązowo-zielone tułowia i niebiesko-czarne odwłoki. Oczy ich są niebieskie.
Samice gynochromatyczne są brązowo-żółte i mają brązowe oczy.
Samica androchromatyczna jest ubarwiona tak, jak samiec, jedynie oczy ma brązowe. Spotykamy je rzadko.

Samce ważki płaskobrzuchej L. depressa mają brązowe tułowia, a ich odwłoki (za młodu żółte) pokryte są woskowym nalotem, przez co uzyskują niebieskie, matowe zabarwienie.
Samice gynochromatyczne są brązowe z żółtymi odwłokami, które brązowieją i szarzeją z wiekiem.
Samica androchromatyczna jest ubarwiona jak samiec, jej odwłok pokrywa niebieski, woskowy nalot. Jest rzadziej spotykana.

Samce ważki rudej L. fulva mają czarnobrązowe tułowia, a ich odwłoki (za młodu rude) pokryte są woskowym nalotem, przez co uzyskują niebieskie, matowe zabarwienie. Ich czoła w wieku dojrzałym są czarne.
Samice gynochromatyczne są brązowe (za młodu rude), ich odwłoki nie pokrywają się woskowym nalotem, ale brązowieją i szarzeją z wiekiem. Czoła tych samic są zawsze rude.
Samica androchromatyczna jest ubarwiona jak samiec, jej odwłok pokrywa niebieski, woskowy nalot. Czoło ma czarne, jak samiec. Jest bardzo rzadko spotykana.

Samce zalotki czerwonawej L. rubicunda są czarne z czerwonymi plamkami na tułowiu i odwłoku.
Samice gynochromatyczne są czarne z plamkami za młodu żółtymi, z wiekiem rdzawymi.
Samica androchromatyczna jest czarna z czerwonymi plamkami, jak samiec. Spotykana rzadziej.

Samce szablaka krwistego S. sanguineum mają w wieku dojrzałym czerwone odwłoki, czoła i oczy.
Samice gynochromatyczne są piaskowe, odwłoki od spodu mają jaśniejsze z wyraźną, czarną linią na bokach. Czoło mają jasne, a oczy brązowo-zielone.
Samica androchromatyczna jest czerwona, od spodu odwłok ma biały z wyraźną, czarną linią na bokach. Czoło ma jasne, oczy brązowo-zielone. Spotykana o wiele rzadziej.

Samce szablaka żółtego S. flaveolum są w wieku dojrzałym czerwone, a ich skrzydła mają rozległe zażółcenia.
Samice gynochromatyczne są piaskowe, odwłoki od spodu mają białe z wyraźną, szeroką, czarną linią na bokach. Skrzydła w różnym stopniu zażółcone.
Samica androchromatyczna jest czerwona, od spodu odwłok ma biały z wyraźną, czarną linią na bokach. Skrzydła w różnym stopniu zażółcone. Spotykana rzadziej.

Samce szablaka przepasanego S. pedemontanum są czerwone, a na przepasanych brązowymi pasami skrzydłach, w wieku dojrzałym mają duże, czerwone pterostigmy. U młodych osobników pterostigmy są białe, jak u samic.
Samice gynochromatyczne są piaskowożółte, a na przepasanych skrzydłach mają duże białe pterostigmy.
Samica androchromatyczna jest czerwonawa, a jej pterostigmy są czerwone, jak u samców. Spotykana rzadko.

Samce szablaka zwyczajnego S. vulgatum są w wieku dojrzałym brązowe z czerwonymi odwłokami.
Samice gynochromatyczne są piaskowożółte, mają odwłok jaśniejszy od spodu.
Samica androchromatyczna jest brązowa z czerwonym odwłokiem, białawym od spodu. Spotykana dość często.

Samce szafranki czerwonej C. erythraea są w wieku dojrzałym jaskrawoczerwone, mają czerwone oczy, niebieskie od spodu.
Samice gynochromatyczne są piaskowożółte w starszym wieku brązowawe. Ich oczy są szaro-niebieskie.
Samica androchromatyczna jest ubarwiona dokładnie tak, jak samiec. Również jej oczy są takie, jak u samców.