Szklarnik górski
Cordulegaster bidentata


Rozmiary: Długość ciała Cordulegaster bidentata wynosi 78 mm
(samice 83 mm)
Rozpiętość skrzydeł nieznacznie przekracza 100 mm
Czas występowania
imagines:
Koniec V do 2 dekady VIII
Obszar występowania: Cordulegaster bidentata to ważka ściśle związana z obszarami górskimi, lecz w najwyższych partiach gór nie występuje
 
 

NA SKRÓTY
Występowanie
Biotop
Samiec
Samica
Zachowania rozrodcze
Larwa/wylinka
Galeria zdjęć

Zdjęcia: Paweł Buczyński
Bogusław Daraż
Szymon Kubik
Andrzej Kucharski
Jakub Liberski
Łukasz Lis
Kamil Mazur

Tomasz Olbrycht
Marek Ruciński
Stanisław Sadowski
Krzysztof Szpiech
Andrzej Trzeciak
Jarosław Wenta
Michał Wolny
Piotr Zabłocki
Tekst: Ewa Miłaczewska
© Ewa Miłaczewska

 

Występowanie
 
Występowanie Cordulegaster bidentata w Polsce — szkic sporządzony na podstawie Atlasu rozmieszczenia ważek (Odonata) w Polsce
1 — zasięg stwierdzony
2 — zasięg potencjalny
3 — obszar poza zasięgiem występowania
4 — punkty, w których wykonano zdjęcia:
PBu — Paweł Buczyński — Buk nad Solinką
BD — Bogusław Daraż — Pogórze Dynowskie okolice Dubiecka
SK — Szymon Kubik — Bieszczady okolica szczytu Riaba Skała
AK — Andrzej Kucharski — okolice Leska i okolice Dubiecka
JL — Jakub Liberski — okolice Zwardonia, pow. Żywiec
ŁL — Łukasz Lis — Pogórze Dynowskie okolice Dubiecka
KM — Kamil Mazur — Pogórze Dynowskie okolice Dubiecka
—Paweł Buczyński i Paweł Bielak-Bielecki — artykuł w Odonatrix_17_5
TO — Tomasz Olbrycht — okolice Kalwarii Pacławskiej, woj. podkarpackie
MR — Marek Ruciński — Gorce, Hala Długa pod Turbaczem
SS — Stanisław Sadowski — Kozy woj. śląskie, pow. bielski
KSz — Krzysztof Szpiech — Ustrzyki Górne
AT — Andrzej Trzeciak — Dębica
JW — Jarosław Wenta — Łapsze Niżne w Pieninach Spiskich oraz Krempna i Nieznajowa w Beskidzie Niskim
MW — Michał Wolny — Góry Opawskie woj. opolskie
PZ — Piotr Zabłocki — Góry Opawskie woj. opolskie
 
 
Biotop
Szklarnik górski C. bidentata występuje w Karpatach (ale raczej nie w Tatrach) i w kilku punktach w Sudetach. W Atlasie rozmieszczenia ważek (Odonata) w Polsce podano też jego występowanie w Górach Świętokrzyskich, co w latach późniejszych nie zostało potwierdzone. Preferuje miejsca zalesione, w pobliżu potoków i strumieni, a także obszary źródliskowe.

 
Na zdjęciu nasłoneczniona droga w okolicy miejscowości Łapsze Niżne w Pieninach Spiskich (UTM DV47). Na horyzoncie widać Tatry. Jest to jedno z miejsc, gdzie Jarosław Wenta fotografował szklarniki. Większość jednak pokazanych tu zdjęć pochodzi z okolic miejscowości Krempna w Beskidzie Niskim (Magurski Park Narodowy).
(foto Jarosław Wenta)
Zdjęcie zostało zrobione w Gorcach na Hali Długiej (UTM DV38) pod Turbaczem (wys. ok. 1200 m n.p.m.). Tu Marek Ruciński obserwował przeobrażenie samca Cordulegaster bidentata. Ciekawostką może być to, że przeobrażenie, a więc i życie larwalne, miało miejsce nie w zbiorniku wodnym, a na młace kozłkowo-turzycowej z nieznacznym, ale stałym uwilgotnieniem. Widzimy tu też cały łan wełnianki szerokolistnej, rośliny charakterystycznej dla takich mokradeł.
Młaka powstaje, gdy mamy do czynienia z powierzchniowym, nieskupionym wypływem wód podziemnych, także wokół źródła (torfowiska źródliskowe). obszar ten jest zwykle zatorfiony lub zabagniony wskutek utrudnionego odpływu wody. Często porośnięty roślinnością bagienną.
(foto Marek Ruciński)

 
Rzeka Solinka w okolicy miejscowości Buk gm. Cisna (UTM FV05), pow. leski, woj. podkarpackie.
(foto Paweł Buczyński)
Buk w gminie Cisna. W głębi most na Solince, pod którym autor zdjęcia znalazł wylinkę Cordulegaster bidentata widoczną na zdjęciu dalej.
(foto Paweł Buczyński)

 
Leśny potok koło przysiółka Łazy w Uhercach Mineralnych (UTM FV08) woj. podkarpackie.
(foto Andrzej Kucharski)
Okolice Zwardonia (UTM CV58), tu w końcu czerwca 2010 r. obserwowano szklarniki górskie i ich larwy.
(foto Jakub Liberski)

 
Potok w głęboko wciętej dolinie koło wsi Jabłonica Ruska (UTM EA80) na Pogórzu Dynowskim. Tu podczas XI sympozjum odonatologicznego znajdowaliśmy larwy i wylinki.
(foto Bogusław Daraż)
Kliknij w zdjęcie aby powiększyć.
Nad potokiem między wsiami Ulucz i Borownica (UTM EA90) na Pogórzu Dynowskim, tu spotykaliśmy larwy C.bidentata, a nad nasłonecznionym brzegiem również imagines.
(foto Łukasz Lis)
Kliknij w zdjęcie aby powiększyć.

 
Kotlina Sandomierska — płynąca przez las rzeka Studzienica (UTM FA48). Tu w dniu 27 kwietnia 2020 r. napotkano młodą, mierzącą zaledwie 8,5 mm larwę Cordulegaster bidentata podczas pobierania prób z gruboziarnistego, piaszczystego dna. Jest to stanowisko położone ponad 70 kilometrów na północ od dotychczas znanych z Pogórza Karpackiego.
(zdjęcie z archiwum CLB, oddział w Lublinie)
Kliknij w zdjęcie aby powiększyć.
Dokładny opis znajdziemy w artykule BUCZYŃSKI P., BIELAK-BIELECKI P. 2021. Dysjunktywne stanowisko szklarnika górskiego Cordulegaster bidentata SELYS, 1843 (Odonata: Cordulegastridae) w Kotlinie Sandomierskiej
Odonatrix 17_5: 1–9
(zdjęcie z archiwum CLB, oddział w Lublinie)
Kliknij w zdjęcie aby powiększyć.
 
 
Samiec
 
21 lipca 2009 roku, pochmurne przedpołudnie, okolice Krempnej (UTM EV38). Zdjęcia robione przy mało uczęszczanej drodze przez polanę, w lesie z przewagą buka. Nieopodal przepływa strumień.

Samiec Cordulegaster bidentata siedział spokojnie na nisko rosnącej gałązce. To duża, jaskrawa — czarno-żółta ważka, widoczna z daleka.

(foto Jarosław Wenta)

Kliknij w zdjęcie aby powiększyć.
 
Cordulegaster pozwolił na obchodzenie dookoła i fotografowanie z różnych stron, a nawet na rozstawienie statywu i strzelanie z niego zdjęć z odległości 20 cm. Czuł się tu całkowicie bezpieczny i podczas całej sesji zdjęciowej nie opuścił wybranej gałązki.

(foto Jarosław Wenta)

Kliknij w zdjęcie aby powiększyć.
 
Widzimy, że żółte plamki układają się w jaskrawe pasy na czarnym tle odwłoka. Występują one w obrębie segmentów 4-8 na środku ich długości, na segmentach 9 i 10 nie ma ich wcale, a na segmentach 2 i 3 występują dodatkowo cieńsze żółte paseczki na tylnych końcach.

(foto Jarosław Wenta)

Kliknij w zdjęcie aby powiększyć.
 
Z boku, na tułowiu występują dwa szerokie, żółte pasy. Krótkie narządy analne na końcu odwłoka są czarne. Nogi ważki też są czarne.

(foto Jarosław Wenta)

Kliknij w zdjęcie aby powiększyć.
 
Zbliżenie, zdjęcie robione ze statywu.
Widzimy: zielone oczy, żółte: czoło, nadustek, wargi i żuwaczki. Na spodzie drugiego segmentu odwłoka znajduje się pokaźnych rozmiarów wtórny aparat kopulacyjny. Z boku pierwszego segmentu odwłoka widać wąską, podłużną, żółtą plamkę — charakterystyczną dla gatunku.

(foto Jarosław Wenta)

Kliknij w zdjęcie aby powiększyć.
 
Tu widzimy charakterystyczne, zielone oczy ważki. Oczy szklarników są interesujące, bo stykają się tylko w jednym punkcie. Oczy innych ważek, albo nie stykają się w ogóle (Zygoptera, Gomphidae), albo stykają się wzdłuż dłuższej (jak u Aeshnidae) lub krótszej linii.
Trójkąt potyliczny C. bidentata jest czarny, C. boltoni zaś ma trójkąt potyliczny żółty.
To i inne zdjęcia szczegółów anatomicznych Andrzej Kucharski wykonał 23 lipca 2016 roku nad potokiem w przysiółku Łazy (UTM FV08) koło Ucherzec Mineralnych w pow. Lesko.

(foto Andrzej Kucharski)

Kliknij w zdjęcie aby powiększyć.
 
Czoło C. bidentata jest żółte, z czarnym znakiem w kształcie litery „U”, natomiast u C. boltoni w tym miejscu występuje czarna, prosta linia. Jest ona krótsza niż u C. bidentata.


(foto Andrzej Kucharski)

Kliknij w zdjęcie aby powiększyć.
 
Odwłok jest mocno przewężony w obrębie 3 i 4 segmentu, natomiast zdecydowanie rozszerzone są segmenty 7 i 8. Odwłok samca zakończony jest niewielkimi narządami analnymi.

(foto Jarosław Wenta)

Kliknij w zdjęcie aby powiększyć.
 
Końcówka odwłoka widziana od strony grzbietowej. Narządy analne są ciemne, a zewnętrzne wyraźnie od siebie u podstawy odseparowane. U C. boltoni narządy te schodzą się w kształcie litery „V”.
Dolne (wewnętrzne) narządy analne są krótsze i tępo zakończone.

Kliknij w zdjęcie aby powiększyć.

(foto Andrzej Kucharski)
 
Ostatnie segmenty odwłoka od strony brzusznej. Widzimy na tym zdjęciu pierwotny aparat kopulacyjny.

Kliknij w zdjęcie aby powiększyć.

(foto Andrzej Kucharski)
 
Z boku widzimy, że górne narządy analne mają widoczny ząbek u podstawy. Nie jest to cecha wyróżniająca C. bidentata od wszystkich innych szklarników — pozwala natomiast odróżnić go od drugiego występującego u nas C. boltoni.

Kliknij w zdjęcie aby powiększyć.

(foto Andrzej Kucharski)
 
Tu ząbki u podstawy górnych narządów analnych widać jeszcze lepiej — zwłaszcza po powiększeniu zdjęcia.
Zdjęcie wykonano 29 lipca 2013 roku w Górach Opawskich (UTM XR77), w województwie opolskim, a opis obserwacji wraz z innymi zdjęciami znajduje się na stronie Wasze obserwacje. Jest to nowe, pierwsze w województwie opolskim stanowisko.

(foto Piotr Zabłocki)

Kliknij w zdjęcie aby powiększyć.
 
Wtórny aparat kopulacyjny widziany z boku.

(foto Andrzej Kucharski)

Kliknij w zdjęcie aby powiększyć.
 
Wtórny aparat kopulacyjny widziany od strony brzusznej.

(foto Andrzej Kucharski)

Kliknij w zdjęcie aby powiększyć.
 
Skrzydła szklarnika górskiego mają wszystkie żyłki czarne i czarną pterostigmę.

(foto Andrzej Kucharski)

Kliknij w zdjęcie aby powiększyć.
 
To, co widać na zdjęciu obok — nie jest wyłacznie cechą szklarnika górskiego — tak jest u wszystkich ważek — żyłki skrzydeł nie są gładkie, co najlepiej widać na powiększeniu. Żyłka kostalna na przykład jest tu piłkowana, ale wszystkie żyłki skrzydeł ważek mają haczyki i ząbki.

(foto Jarosław Wenta)

Kliknij w zdjęcie aby powiększyć.
 
Na tylnym skrzydle, jak u wielu innych ważek, występuje trójkąt analny. W trójkące tym u szklarnika górskiego Cordulegaster bidentata znajdujemy najczęściej trzy komórki. Szklarnik leśny Cordulegaster boltonii ma w tym miejscu minimum 5 komórek.

(foto Jarosław Wenta)
 
Tu przykład, że „najczęściej” nie oznacza „zawsze”. U tego szklarnika górskiego Cordulegaster bidentata widzimy na lewym skrzydle trzy komórki w trójkącie analnym, na prawym zaś cztery.

(foto Jarosław Wenta)
 
I jeszcze jeden ważny przykład — ewidentny, oznaczony na podstawie wszystkich kluczowych cech Cordulegaster bidentata (np. widoczny tu czarny trójkąt potyliczny) ma na lewym skrzydle cztery komórki w trójkącie analnym, na prawym zaś aż pięć!
Gdyby więc kierować się tylko tą jedną cechą uznawaną za kluczową, można by uznać, że jest to szklarnik leśny Cordulegaster boltoni — nigdy nie wolno w oznaczaniu gatunku poprzestawać na obserwacji jednej cechy charakterystycznej, bo łatwo popełnić błąd.
Zdjęcie wykonano 29 lipca 2013 roku w Górach Opawskich, w województwie opolskim.

(foto Michał Wolny)
 
 
Samica
 
Samice ubarwione są tak samo jak samce. Odwłok samicy jest grubszy, nieprzewężony, zakończony długim pokładełkiem, które podczas składania jaj jest wbijane w dno strumienia. Właśnie to pokładełko sprawia, że samice są o kilka milimetrów dłuższe od samców.

(foto Krzysztof Szpiech)

Kliknij w zdjęcie aby powiększyć.
 
Samica — 7 lipca 2013 r. — Nieznajowa (UTM EV28) w Beskidzie Niskim.

(foto Jarosław Wenta)

Kliknij w zdjęcie aby powiększyć.
 
Samica sfotografowana 2 sierpnia 2012 r. w okolicach Kalwarii Pacławskiej (UTM FA20) na południe od Przemyśla.

Skrzydła samicy są wyokrąglone, pozbawione trójkątów analnych. Na końcu odwłoka widzimy delikatne narządy analne, a między nimi duże, choć tu sfotografowane w skrócie perspektywicznym, pokładełko.

(foto Tomasz Olbrycht)

Kliknij w zdjęcie aby powiększyć.
 
Ta sama samica sfotografowana 2 sierpnia 2012 r. w okolicach Kalwarii Pacławskiej. Tym razem widzimy małą żółtą plamkę z boku drugiego segmentu odwłoka, charakterystyczną dla gatunku — o czym była już mowa przy charakteryzowaniu samca. Bardzo dokładnie też możemy obejrzeć pokładełko.

(foto Tomasz Olbrycht)
 
Wycinki zdjęć samicy z Nieznajowej (UTM EV28) w Beskidzie Niskim sfotografowanej 7 lipca 2013 r. Możemy przyjrzeć się pokładełku — po lewej z góry, a po prawej z boku.

(foto Jarosław Wenta)

Kliknij w zdjęcie aby powiększyć.
 
 
Zachowania rozrodcze
 
Pokazana obok, siedząca na źdźble trawy samica, sfotografowana była przez Kamila Mazura w Bieszczadach. Znalazła się w tym cieku, o szerokości co najwyżej pół metra, w celach rozrodczych. Wybrała sobie piaszczyste dno do składania jaj przy pomocy długiego pokładełka.

(foto Kamil Mazur)

Kliknij w zdjęcie aby powiększyć.
 
Ważka w trakcie tej czynności ustawia się pionowo i w locie „dziubie” pokładełkiem dno. Robi to bez nadzoru samca.

(foto Kamil Mazur)

Kliknij w zdjęcie aby powiększyć.
 
 
Larwa/wylinka
 
Tę larwę złapał Jakub Liberski 27 czerwca 2010 r. w okolicy Zwardonia, w potoku Roztoka, kwadrat UTM CV58.
Jest to duża larwa, długości ciała 35–42 mm, masywna, z klinowato zwężającym się odwłokiem. Larwa ta układa skrzydła wzdłuż odwłoka równolegle do siebie.

(foto Jakub Liberski)

Kliknij w zdjęcie aby powiększyć.
 
Zdjęcie robił w warunkach studyjnych w domu, po czym larwę wypuścił na wolność.

(foto Jakub Liberski)

Kliknij w zdjęcie aby powiększyć.
 
21 czerwca 2014 r. Jabłonica Ruska w woj. podkarpackim — potok. Cordulegaster bidentata — larwa na kamieniu po wyjęciu z wody. Prawdopodobnie dopiero w następnym roku przeobrazi się w imago.

(foto Andrzej Kucharski)

Kliknij w zdjęcie aby powiększyć.
 
21 czerwca 2014 r. potok między wsiami Ulucz i Borowica w woj. podkarpackim. Cordulegaster bidentata — larwa w wodzie, wyraźnie jaśniejsza od poprzedniej, bardzo delikatna. Prawdopodobnie ubiegłej nocy zrzuciła starą wylinkę. Autor zdjęcia znalazł w pobliżu jej resztki.

(foto Andrzej Kucharski)

Kliknij w zdjęcie aby powiększyć.
 
21 czerwca 2014 r. — Cordulegaster bidentata — ta sama larwa po wyjęciu z wody.

(foto Andrzej Kucharski)

Kliknij w zdjęcie aby powiększyć.
 
Wylinka C. bidentata pozyskana przez Marka Holly 13 czerwca 2011 r. w miejscowości Pszczeliny (UTM FV24) w Bieszczadzkim Parku Narodowym.
U larw zawiązki skrzydeł ułożone są równolegle, co można zobaczyć wyżej, na wylinkach są mniej (jak tu) lub bardziej rozchylone (patrz zdjęcia w galerii).

(foto Andrzej Kucharski)

Kliknij w zdjęcie aby powiększyć.
 
Od strony brzusznej widzimy szeroką i stosunkowo krótką bródkę. Jest to wylinka samicy, co łatwo poznać po znajdującym się na odwłoku pokładełku.

(foto Andrzej Kucharski)

Kliknij w zdjęcie aby powiększyć.
 
Nie posiada ona ani kolców bocznych, ani grzbietowych — jest natomiast bogato pokryta szczecinkami.

(foto Andrzej Kucharski)

Kliknij w zdjęcie aby powiększyć.
 
Paraprokty i cerci, widziane od góry, są wąskie, wierzchołki cerci lekko hakowato zagięte do wewnątrz.

(foto Andrzej Kucharski)

Kliknij w zdjęcie aby powiększyć.
 
Ostatnie segmenty innej wylinki — napotkanej nad potokiem w Uhercach Mineralnych — lepiej tu widać hakowato zagięte narządy analne. Jest to wylinka samca, co zobaczymy dalej.

(foto Andrzej Kucharski)

Kliknij w zdjęcie aby powiększyć.
 
Widok ostatnich członów odwłoka z bliska. Można tu przyjrzeć się pokładełku pomiędzy 8 a 9 segmentem u samicy z Pszczelin.

(foto Andrzej Kucharski)

Kliknij w zdjęcie aby powiększyć.
 
Na wylince larwy samca z Uherzec Mineralnych widzimy tylko niewielki punkt na 9 segmencie, gdzie dojrzały owad ma pierwotny aparat kopulacyjny.

(foto Andrzej Kucharski)

Kliknij w zdjęcie aby powiększyć.
 
Głowa larwy C. bidentata, zęby na głaszczku wargowym są bardzo duże, ostre i różnej wielkości.

(foto Andrzej Kucharski)

Kliknij w zdjęcie aby powiększyć.
 
Trzeci człon czułka jest zazwyczaj dłuższy zarówno od członów 4 i 5 łącznie, jak 6 i 7 łącznie.
Jest to zdjęcie szczytu głowy robione od tyłu ku przodowi. Widzimy lewe oko i lewy czułek. Oko składa się z licznych fasetek (ommatidiów), jak u imagines. Między czułkami znajduje się grzebieniasty wyrostek porośnięty szczecinkami. Widać go jako linię szczecinek również na zdjęciu powyżej.

(foto Andrzej Kucharski)

Kliknij w zdjęcie aby powiększyć.
 
 
Galeria zdjęć

 
Samiec. 6 czerwca 2011 r. Okolice Dębicy (UTM EA24) w woj. podkarpackim.
(foto Andrzej Trzeciak)
Kliknij w zdjęcie aby powiększyć.
13 czerwca 2011 r. miejscowość Kozy (UTM CA62) na wschód od Bielska-Białej. Jeden z dwóch samców latających na skraju lasu, nad potokiem Pisarzówka.
(foto Stanisław Sadowski)
Kliknij w zdjęcie aby powiększyć.

 
Samiec. 9 sierpnia 2009 r. w Ustrzykach Górnych (UTM FV23) w woj. podkarpackim.
(foto Krzysztof Szpiech)
Kliknij w zdjęcie aby powiększyć.
13 lipca 2012 r. samiec z okolicy Leska woj. podkarpackie.
(foto Andrzej Kucharski)
Kliknij w zdjęcie aby powiększyć.

 
Samiec podczas śniadania. 19 sierpnia 2012 r. w okolicy szczytu Riaba Skała (UTM FV03) w Bieszczadach, w woj. podkarpackim.
(foto Szymon Kubik)
Kliknij w zdjęcie aby powiększyć.
Samiec podczas śniadania. 19 sierpnia 2012 r. w okolicy szczytu Riaba Skała w Bieszczadach, w woj. podkarpackim.
(foto Szymon Kubik)
Kliknij w zdjęcie aby powiększyć.

 
Samiec. 19 sierpnia 2012 r. w okolicy szczytu Riaba Skała w Bieszczadach. Ten także ma 4 komórki w trójkącie analnym prawego skrzydła.
(foto Szymon Kubik)
Kliknij w zdjęcie aby powiększyć.
Samiec. 19 sierpnia 2012 r. w okolicy szczytu Riaba Skała, od ukraińskiego słowa „riabyj” — pstry, zwanej pospolicie, a nieprawidłowo Rabią Skałą.
(foto Szymon Kubik)
Kliknij w zdjęcie aby powiększyć.

 
Samica — 7 lipca 2013 r. — Nieznajowa w Beskidzie Niskim.
(foto Jarosław Wenta)
Kliknij w zdjęcie aby powiększyć.
Samiec — 18 lipca 2013 r. Olchowiec (UTM EV38) w Beskidzie Niskim
(foto Jarosław Wenta)
Kliknij w zdjęcie aby powiększyć.

 
Zdjęcie zostało zrobione przez Marka Rucińskiego 20 czerwca 2008 roku Gorcach na Hali Długiej pod Turbaczem. Przedstawia młodziutkiego samca Cordulegaster bidentata, który siedzi tuż koło wylinki — co daje nam pewność, że to właśnie on jest jej „właścicielem”.
(foto Marek Ruciński)
Kliknij w zdjęcie aby powiększyć.
Z nieco mniejszej odległości można się tej wylince lepiej przyjrzeć.
(foto Marek Ruciński)
Kliknij w zdjęcie aby powiększyć.

 
Wylinka znaleziona pod mostem w Buku nad rzeką Solinką dnia 28 czerwca 2008 r.
(foto Paweł Buczyński)
Kliknij w zdjęcie aby powiększyć.
Wylinka znaleziona w Uhercach Mineralnych nad leśnym, bardzo zimnym potokiem koło przysiółka Łazy. Larwa wyszła około 2,5 metra od wody po pochylonym konarze.
(foto Andrzej Kucharski)
Kliknij w zdjęcie aby powiększyć.


Z terminami użytymi w opisie można zapoznać się na stronie: SŁOWNIK lub BUDOWA WAŻKI.

Porównanie obu szklarników spotykanych w Polsce można obejrzeć na stronie: SZKLARNIK CORDULEGASTER.